Yazar: Hakkı Engin Giderer • Eklenme Tarihi: 12.02.2010 • Görüntüleme: 4.038

Özet:
Günümüzde bir yapıtı okumak, bir yazı denizinde yüzmek demektir. Yapıtın yaratıcısı da aynı denizde yüzdüğü için okuyucunun en azından suya ayağını değdirmesi gerekmektedir.

Kelimeler:
sanat yapıtı, okumak, eser, sanat eseri, sanat psikolojisi, sanat kuramı, sanat etiği, sanatçı, sanatçılar

Bir sanatçının yaşam öyküsünü bilmiyorsak, işliğine hiç gitmediysek, sergilerini veya gösterilerini izlemediysek, sanat tarihiyle ilgili bilgilerimiz eksikse, sanatçının yaşadığı memleketi ve o memleketin kültürünü tanımıyorsak, dünyada olup bitenlerden habersizsek; sanat kuramı, psikoloji, sosyoloji, estetik bilmiyorsak; yapıtın dönemi hakkında bilgimiz yoksa sanatçının herhangi bir yapıtını "duyularımızla", yalnızca duyularımızla okuyabilir miyiz?

Günümüzde bir yapıtı okumak, bir yazı denizinde yüzmek demektir. Yapıtın yaratıcısı da aynı denizde yüzdüğü için okuyucunun en azından suya ayağını değdirmesi gerekmektedir. Çağdaş sanat ortamında "okumak" fiili, bir sanatçının, bir eleştirmenin veya sanat kuramcısının bir yapıtı çözümlemesi, çözümlediklerini yazması anlamında; geniş anlamda ise herhangi birinin bir yapıt hakkında kendi düşüncelerini yazması anlamında kullanılmaktadır.

Sanat yapıtı çözümlemenin disiplinler arası bir uğraş olduğunu düşünenler, eleştirmenler ve kuramcılarla birlikte herhangi bir okuyucuya ve sanat dışındaki uzmanlara da söz hakkı vermek niyetindedirler. Bu niyet kafamızda daha demokratik, anti-otoriter bir resim oluşturur. Okumak yazıyla kardeş bir eylemdir. Yazı (resim, heykel vb.) veya yapıt yoksa okumak da imkânsızdır. Okumak, görmekle ya da dokunmakla ilgilidir ama alfabeyi, grameri, dili bilmediğimizde olanaksız bir durum içinde bulabiliriz kendimizi. Bir yapıtı okumak demek, en azından onu yeterince anlamak ve anladıklarımızı alt alta yazmak demektir. Yapıt, tıpkı harfler gibi farklı görsel sembollerden oluşuyorsa, bu sembolleri birbirine çarpmak, sese dönüştürmek ve bu sesin evrendeki karşılığını aramak okumak anlamına gelebilir. Ama yapıt, kimsenin bilmediği bir dille yazıldıysa ya da düşüncelerimize, sözcüklerimize, seslerimize dönüştürmeyeceğimiz bir biçimle yapılmışsa ve biz bunu anlamaya gönüllüysek o dili, o biçimsel sistemi keşfetmek durumundayız. Örneğin, soyut resmin ilk dönemleri hiç bilinmeyen bir dilin çözümlenmesini gerektirmiştir.

Öncelikle, okunacak "yapıtın" okunmaya değer bulunması gerekir. Bir yapıtı anlamak onu dilimize çevirmek midir? Anlamak düşünceden ve dilden uzak bir yürek çarpıntısı olabilir mi bazen? Dile gelmemiş bir şey yüreğimizi çarptırabilir mi? Bilincimizle fark etmediğimiz ama kalbimizi çarptıran şey okumanın bir aşamasıdır; belki de ilk aşaması... Bir yapıtı okumak demek, sanatçının düşleri ve anlatmak istediklerinin, okuyucunun düşleriyle, anladıklarıyla iç içe geçmesi demektir. Bazen yaratıcısının bile anlamlandıramadığını bir çözümlemeyi gerektirir okumak. Çözümlemek bazen sanatçıyı aşan bir uğraştır. Sanatçının kendi yapıtını "okuması" ender rastlanan bir durumdur ve okuyanın az olduğu ortamlarda görülür. Bunu sanatçıdan beklemek ise açgözlülüktür. Başka bir açıdan bakarsak, sanatçı yapıtını başkaları okusun, çözümlesin diye yapar. Ortada bir yapıt varsa çözümlenme arzusu da vardır.

Sıradan, meraklı ve içten bir okuyucunun yapıt karşısındaki deneyimi ile bir eleştirmenin deneyimi "daha derin veya daha iyi okumak" açısından karşılaştırılamaz. Bir sanat yapıtı onu okuyan herkesin ortak ve aynı deneyimi yaşadığı bir şey değildir. Ya da okuyucu her zaman eleştirmeni izlemek zorunda değildir ama eleştirmeni okumadığında okuması eksik kalabilir. Yaşadıklarımızın tortusuna karışınca anlam kazanan bir deneyimdir okumak. Okumak yaşantılar kazanmaktır. Okuduğumuzu kendimiz gibi, kendimiz kadar anlarız. Eleştirmenin derin bilgisi, ona yapıttaki mecazların bazılarını başkalarından daha hızlı ya da daha ayrıntılı kavramasında yardım edebilir. Bir eleştirmen okuması, aklın ortak paydalarının ifadesidir. Hiçbir eleştirmen, hiçbir çözümleyici okuduklarını paylaşarak bize kendi okumamızı hediye edemez. Başka bir deyişle, ne kadar okuyucu varsa o kadar farklı okuma vardır. Okuma reçeteleri, fazla sorgulamadan aynı bayrak altında yaşamaktan memnun nefer gruplarının işine yarar. Başkalarının reçeteleriyle okuyanlar okur-yazar sayılmayabilir. Sanat eleştirmeni için okuduklarını başkalarıyla paylaşan biri demek de haksızlık olur. Yapıtı anlamak için çoğumuzdan daha çok okuyan, araştıran biridir sanat eleştirmeni. Çok okuduğu için çok şey bilir. Bazıları yapıtın yaratım sürecinin en yakın takipçisidir. Eti kemiğinden ayırabilir. Yapıtın dokularını sınıflayabilir ama asla bizim yerimize okuyamaz, sonuçta yazdıkları kendi okumasıdır. Eleştiri dili anayasal bir dildir. Dudaklarıyla konuşamaz. Elleriyle herkesin eşit bir biçimde, düşmeden yürüyebileceği bir zemini düzlemeye çalışır. Oysa yapıttan başka hiçbir yerde başkasının dudaklarıyla sevgilimizi öpemeyiz. Ya da ancak yapıtta kendi dudaklarımızla başkasının sevgilisini özgürce öpebiliriz.

"Yapıtı Okumak" başlığındaki iki temel kavramdan biri olan "yapıt"a gelince, okunmadığında en bayağı günlük kullanım nesnelerinden bile daha değersizdir. Ona "nesne", "tüketim nesnesi" diyenler vardır. Bu kavramlar, okuma açısından yine de bir mertebeyi gösterir. Sanat nesnesinin ne olduğu, neyin sanat nesnesi olduğu eleştirmenin ve okuyucunun kararıyla (yargısıyla) saptanabilir. Bu yargılarda genellikle kültürler arası bir uzlaşım yoktur.

Eleştirmenin sanat yapıtı dediği, okuyucunun yapıt damgasını vuramadığı bir şey olabilir. Günümüzde her türlü atışın, alaşağı edişin serbest olduğu ve ciddi bir karmaşanın yaşandığı bir ortamda neye yapıt denmektedir? Bu soruyu yanıtlamak zordur. Sanat kavramlarına çok kafa yormamış birinin sanat nesnesiyle ilk bakışta kurduğu hoşlanmaya dayalı bir okuma, sanat nesnesini yapıt kategorisine sokabilir mi? Çoğunluğun beğendiği bir sanat nesnesini hiç düşünmeden beğenmek, çoğunluğun uzak durduklarına hiç bakmamak, özgür olmayan bir okuyucu ya da eleştirmeni gösterir. Çoğunluğun beğendiği bir sanat nesnesi yapıt mıdır? Okumaların inandırıcılığı, nesnelliği, yaratıcı ilişkilendirmeleri, biçemi ve okuyanların uzlaşımıyla buna karar verilebilir. Çok beğenilen ama yeterince okunmayan bir yapıt hakkında yargıda bulunmak güçtür. Buradan, çoğunluğun beğendiği sanat nesnesine uzak durmalıyız sonucu çıkarılmamalı, ikincil çıkarlardan (entelektüel görünme, iyi okuyucu izlenimi bırakmak için çabalama, tanıtım yazılarını içselleştirerek bir gruba katılma isteği, vb.) uzak durarak gerçekleştirilen bir okuma, sanat nesnesiyle içten bir ilişki kurmaktır. Çoğunluğun yapıt dediğinin, kendi okumamız sonucu iyi bir yapıt ya da yapıt olmadığını savunmak, hem zahmetli hem de cesaret isteyen bir iştir. Bir sanat nesnesinin çok satması, piyasada çok para etmesi, sergilendiği yerde uzun kuyrukların oluşması, sanatçının arkadaşımız olması, herkesin bu yapıttan söz etmesi merakımızı uyandırabilir ama tüm bunlar okumanın dışında kalması gereken durumlardır. Okumak riskli bir iştir, yaşamak gibi. Bazen zaman kaybıdır, hayal kırıklığıdır, sıkıntıdır. Tanıtım yazıları, eleştiriler seçimimizi kolaylaştırmaya, isabetli hale getirmeye çalışsa da son tahlilde güvenilmez araçlardır. Yapıt okuyucunun gözlerini (duyularını) arzular, okuyucuyla göz göze gelmek için yapılmıştır.

Kuram, eleştiri ve sanata bakan bilimler aynı zamanda günümüzde sanatçının kafasındaki gerçeklerdir, yani yapıtı çatan ana direklerden bazılarıdır. Sanatçı tarafından üretilmeyen kuram ve eleştiri, bilimin bulgularıyla sanata yaklaşan yazıların çoğu, üretim süreçlerine yakın kişiler tarafından üretilmiştir. Başka sanat yapıtları, sanatçıların söyleşileri, teknolojik gelişmeler, yapıtı oluşturan malzeme yapıtın anlam katmanlarını oluşturabilir. Sanat yaşam gibidir, yaşamın içinde biçimlenir. Yapıt ise zaman içinde yol alır, zaman içinde yeni anlamlar kazanır ve bu nedenle okuyanın onun yaşam serüvenini izlemesi gerekir. Tıpkı sanat gibi, sanatçı gibi, sanat yapıtı gibi okuyanın da bu yaşamın içinde olması bir zorunluluktur. Yapıtın ömrü, yapıt okumalarına bağlıdır. Bir anlamda yapıt okuması, yapıt hakkında yazılan çözümleyici, kapsamlı yazılardır. Yazmayan okuyucunun okudukları kendisiyle ölür. Ama yapıt yazılı (okunma potansiyeline sahip) olduğu için bir hortlaktır, öldüğünü zannedip onu unuttuğumuz anda yeni bir okumayla yeniden canlanabilir. Onu yaşatan yeni okumalardır. Yeni okumalar ise yeni yaşam gereksinimlerinden doğar. Yeni okumaları yaratan önemli bir kaynak da eski okumaların zamana yenik düşmesidir. Yeni bir okuma bazen yeni bir ekleme ya da bir düzeltmedir.

Okuma ve çözümleme reçeteleri, biçimsel önerileri kapsasa bile okumayı sıradanlaştırır, okuyucunun elini kolunu bağlar. Hele okumayı yeni sökenler için hiç uygun değildir. Okuyucu, diğer okumalarla hesaplaşarak kendi topraklarından yeşertmelidir kendi düşüncelerini. Kendi yolunu kendi bulmalıdır. Yolunu başkalarının yollarını eskitmeden bulamıyorsa, nasıl istiyorsa öyle yapmalıdır. Başkalarının bulduğu egzersizleri tekrarlayarak ısınmak belki bir başlangıç olabilir. Okumayı yeni sökenlerin yazıları "okuma"dan sayılmaz. Fırça izinin, iki boyutun, çerçeve içinde kalanların, dokunun, renklerin, biçimlerin, görsel hilelerin topografik keşfi bile belli kavramları ve belli bir terminolojiyi gerektirir (katıksız bir göz ve yapıt ilişkisinden söz etmek olanaksızdır.) Düşünce ve dil olmadan göz kördür. Çocuklara verilen ödevlerdeki gibi bir romanı okuduktan sonra çıkarılan özet, topografik anlamda bir resim okuma ödevine dönüştüğünde, büyük olasılıkla öğretmenin eline basılı bir sergi davetiyesi olarak geri dönecektir. Topografik çaba bile okuyanı çok terletir. Çünkü görsel sanatlardaki okuma görsel dilin yazı diline dönüştürülmesidir. Buradaki dönüştürme işlemi iki farklı dilin arasındaki bocalamadan öte bir şeydir: Görsel dilin sözlüğü yoktur. Sanatçının heyecanını, duygularını, felsefesini anlamak ve dile dökmek belki sanatçının işi kadar zordur, iyi bir okuma yalnızca terminolojiyi bilmekle gerçekleşemez. Terminoloji, önceden yola çıkanların ayak izlerinden geçilmez olmuş bir alandır. Terminoloji olmadan düşünmeye başlamak da imkânsızdır.

Yaratıcı bir okumadır yapıtı dirilten ve yaşatan. Okumanın sanatçıya yol gösterme görevi (eğer varsa) ancak böylesi bir yolla gerçekleşebilir. Sanatçı yapıtı hakkında yazılanları kamuoyu yoklaması gibi algıladığında sanatına yabancılaşır. Kamuoyu yoklamasına benzeyen bir bilginin içselleştirilme çabası, sanatçıyı hazinesinden, içtenliğinden uzaklaştırır. Okumak, sergi salonlarında sanatçıya söylenen yarım, kopuk cümleler de değildir. Yapıt gibi bir tanrılığın, bitirilmişliğin kaygısını taşır. Bitirilmemişliği hedeflemek, beceriksizliği örtmek demek değilse bir başka bütünlük uğraşıdır.